هیئت‌مدیره در کسب‌وکارهای خانوادگی، نقش هدایت‌گر اصلی را ایفا می‌کند و باید در رأس ساختار تصمیم‌گیری قرار گیرد. اگر می‌خواهید سازمانی تاب‌آور، مسئولیت‌پذیر و تأثیرگذار بر تمامی ذی‌نفعان—از کارکنان و مشتریان گرفته تا تأمین‌کنندگان و جامعه—داشته باشید، ضروری است اطمینان حاصل کنید که هیئت‌مدیره‌تان ساختارمند، فعال و در بالاترین سطح کارآمدی عمل می‌کند.
این مقاله به برخی پرسش‌های کلیدی می‌پردازد که هنگام طراحی یا بازنگری هیئت‌مدیره باید مدنظر قرار دهید؛ از جمله:
- چه کسانی باید عضو هیئت‌مدیره باشند؟
- آیا به عضوی مستقل خارج از خانواده نیاز دارید؟
- جلسات هیئت‌مدیره چند بار در سال باید برگزار شوند؟
در شرایط پرنوسان امروز، اگر به‌دنبال تثبیت و تقویت بنیان‌های کسب‌وکار خانوادگی خود هستید، اندیشیدن به هدف، ترکیب و سازوکارهای هیئت‌مدیره، اقدامی راهبردی و ضروری است. در نهایت، سرنوشت کسب‌وکار خانوادگی شما—اعم از واگذاری، ادغام یا انحلال—توسط مالکان تعیین می‌شود، نه مدیران اجرایی.
حاکمیت شرکتی در کسب‌وکارهای خانوادگی
حاکمیت در کسب‌وکارهای خانوادگی، همانند هدایت یک کشتی در دریاست. واژه «حاکمیت» خود از ریشه‌ای یونانی به‌معنای «راهبری و هدایت» گرفته شده است. هر خانواده‌ای که صاحب یک کسب‌وکار خانوادگی است، باید این پرسش کلیدی را مطرح کند که: کسب‌وکار ما به کجا می‌رود و چه کسی آن را هدایت می‌کند؟
این موضوع در شرایط ناپایدار کنونی—همچون پیامدهای ناشی از پاندمی، افزایش تورم و بی‌ثباتی‌های ژئوپلیتیک—بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. اگر می‌خواهید سازمانی تاب‌آور، هدف‌مند و تأثیرگذار برای ذی‌نفعان خود—از کارکنان و مشتریان گرفته تا تأمین‌کنندگان و جامعه—داشته باشید، باید اطمینان حاصل کنید که هیئت‌مدیره شما فعال، هماهنگ و در مسیر درست در حال حرکت است.
هیئت‌مدیره، درست مانند ناخدای کشتی، جهت حرکت سازمان را به‌صورت جمعی تعیین می‌کند. این نهاد راهبری، ضامن هماهنگی میان منافع خانوادگی و اهداف کسب‌وکار است و نقش تعیین‌کننده‌ای در ثبات، رشد و تصمیم‌گیری‌های راهبردی ایفا می‌نماید. در ادامه، مجموعه‌ای از پرسش‌های کلیدی و پیشنهادهای کاربردی برای ارتقای عملکرد هیئت‌مدیره در کسب‌وکارهای خانوادگی ارائه شده که می‌تواند مسیر طراحی و تقویت حاکمیت سازمانی شما را هموار سازد.
آیا کسب‌وکار خانوادگی شما هیئت‌مدیره دارد؟
متأسفانه، وقتی از مالکان کسب‌وکارهای خانوادگی پرسیده می‌شود که آیا هیئت‌مدیره‌ای دارند، بسیاری پاسخ می‌دهند: «خیر». این پاسخ معمولاً به دو معناست: یا اساساً هیئت‌مدیره‌ای به‌صورت رسمی وجود ندارد، یا اینکه هیئت‌مدیره تشکیل شده اما کارکردی واقعی و فعال ندارد. در هر دو حالت، پاسخ «خیر» نشانه خوبی نیست.
واقعیت این است که اغلب شرکت‌ها در زمان تأسیس و در اسناد رسمی (مانند اساسنامه یا آیین‌نامه داخلی)، ساختار هیئت‌مدیره را تعریف کرده‌اند. اگر اسناد ثبت‌شده کسب‌وکار خود را مرور کنید، ممکن است با تعجب متوجه شوید که هیئت‌مدیره‌ای به‌صورت قانونی وجود دارد. در این صورت، ارزش دارد بررسی کنید که چه کسانی به‌عنوان اعضای هیئت‌مدیره در این اسناد معرفی شده‌اند.
اما اگر ساختار هیئت‌مدیره به‌صورت قانونی تعریف شده ولی عملاً غیرفعال یا «خوابیده» است، لازم است این پرسش مهم را مطرح کنید که چرا چنین وضعیتی شکل گرفته است. در بسیاری از موارد، مالک یا بنیان‌گذار کسب‌وکار (یا سایر اعضای بانفوذ خانواده) کنترل را در دست دارند، حتی اگر رسماً عضو هیئت‌مدیره نباشند. این موضوع، شکاف بزرگی در نظام حاکمیت شرکتی ایجاد می‌کند که اگر امروز به مشکلی تبدیل نشده باشد، در آینده‌ای نزدیک موجب اختلالات راهبردی خواهد شد.
هدف از تشکیل هیئت‌مدیره در کسب‌وکارهای خانوادگی چیست؟
اگرچه ساختار و ترکیب هیئت‌مدیره‌ها بسته به محل تأسیس یا نوع فعالیت کسب‌وکار متفاوت است، اما همه آن‌ها یک هدف اصلی را دنبال می‌کنند: نظارت بر عملکرد، هدایت راهبردی و نمایندگی منافع مالکان.
هیئت‌مدیره باید در سطح کلان تصمیم‌گیری کند و از دخالت در امور اجرایی روزمره پرهیز نماید. تفکیک روشن بین مسئولیت‌های راهبردی هیئت‌مدیره و وظایف اجرایی مدیریت، یکی از اصول مهم در موفقیت حاکمیت شرکتی است.
در کسب‌وکارهای خانوادگی، نقش هیئت‌مدیره حتی مهم‌تر می‌شود. این نهاد نه‌تنها باید عملکرد کسب‌وکار را در مسیر اهداف اقتصادی پایش کند، بلکه باید اطمینان حاصل کند که فعالیت‌های شرکت با ارزش‌ها و چشم‌انداز خانواده مالک هماهنگ است. چرا که در نهایت، تصمیم‌گیری درباره سرنوشت نهایی کسب‌وکار—مانند فروش، ادغام یا حتی انحلال—بر عهده مالکان است، نه مدیران اجرایی.
چه کسانی باید عضو هیئت‌مدیره کسب‌وکار خانوادگی باشند؟
در بسیاری از کسب‌وکارهای خانوادگی، هیئت‌مدیره تنها از اعضای خانواده تشکیل شده است. این ترکیب، شاید از نظر برخی خانواده‌ها باعث آرامش خاطر شود—به‌ویژه زمانی که چند شاخه از خانواده در مالکیت سهیم هستند—اما در بیشتر موارد، چنین ساختاری توصیه نمی‌شود. چرا که در عمل، ممکن است بر خلاف تصور، به منافع خانواده آسیب بزند.
این موضوع به‌ویژه در شرایط فعلی اهمیت بیشتری دارد؛ زمانی که صنایع به‌سرعت در حال تغییرند و مدل‌های کسب‌وکار با اختلال‌های مداوم روبرو هستند. در چنین فضایی، اعضای هیئت‌مدیره باید به‌صورت جمعی مجموعه‌ای از دانش، مهارت و تجربه در حوزه‌هایی مانند مالی، حقوقی، روندهای صنعت و چالش‌های عملیاتی را داشته باشند. موضوعاتی مانند حسابرسی، انطباق با قوانین، و سیاست‌های جبران خدمت (حقوق و مزایا)، نباید به دلیل ملاحظات خانوادگی و ترجیحات عاطفی در انتخاب اعضای هیئت‌مدیره نادیده گرفته شوند.
با این حال، در کنار تخصص و تجربه، هیئت‌مدیره کسب‌وکار خانوادگی باید دست‌کم یک یا چند عضو—اعم از افراد خانواده یا خارج از آن—داشته باشد که ارزش‌ها، چشم‌انداز و اهداف خانواده مالک را به‌درستی درک کرده و از آن حمایت کند.
هیئت‌مدیره در کسب‌وکار خانوادگی چگونه باید عمل کند؟
در برخی کسب‌وکارهای خانوادگی، هیئت‌مدیره جلساتی روزانه یا هفتگی برگزار می‌کند. در چنین مواردی، مرز بین مدیریت اجرایی و حاکمیت شرکتی نادیده گرفته شده است. همان‌طور که ناخدای یک کشتی نمی‌تواند هر لحظه مسیر را بازنگری کند—بلکه باید یک جهت مشخص تعیین کند و در همان مسیر حرکت کند—هیئت‌مدیره نیز نیاز به فاصله زمانی مناسب برای تمرکز بر اولویت‌های راهبردی کلان دارد.
هیئت‌مدیره‌ای که بیش از حد جلسه برگزار می‌کند، نه‌تنها وقت ارزشمند مدیران اجرایی را از آن‌ها می‌گیرد، بلکه ممکن است وارد جزئیاتی شود که در حیطه وظایف مدیریتی نیست. در حالت معمول، برگزاری جلسات فصلی (هر سه ماه یک‌بار) متداول است. البته در مراحل آغازین فعالیت شرکت یا در شرایط بحرانی—مانند دوران پاندمی—برگزاری جلسات با فاصله زمانی کوتاه‌تر می‌تواند مفید باشد.
رئیس هیئت‌مدیره باید جلسات را به‌گونه‌ای هدایت کند که هم زمان‌بندی مشخص برای ارائه‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلیدی وجود داشته باشد و هم فرصت شنیده‌شدن نظرات همه اعضا فراهم شود. رؤسای هیئت‌مدیره موفق می‌دانند که بخش مهمی از هماهنگی‌ها باید بین جلسات انجام شود؛ از جمله تعیین دستور جلسات، بررسی موضوعات دشوار، و شناسایی موضوعات حساس که ممکن است جلسه یا حتی مسیر کلان هیئت‌مدیره را از مسیر اصلی خارج کنند.
نقش عضو مستقل هیئت‌مدیره چیست؟
اگرچه اصطلاح «عضو مستقل هیئت‌مدیره» در برخی ساختارهای قانونی تعاریف خاصی دارد، اما در فضای کسب‌وکارهای خانوادگی، معمولاً به فردی خارج از خانواده اشاره دارد که به عضویت هیئت‌مدیره در می‌آید.
در بسیاری از کسب‌وکارهای خانوادگی، حضور اعضای مستقل هنوز به‌عنوان یک موضوع نوظهور تلقی می‌شود و روند انتخاب آن‌ها در حال شکل‌گیری است. گاهی مالکان خانوادگی، یک دوست نزدیک یا فرد مورد اعتماد را به‌عنوان عضو مستقل انتخاب می‌کنند تا از بابت اعتماد و صمیمیت اطمینان داشته باشند. اما در عمل، این انتخاب ممکن است تفاوتی با تعیین یکی از اعضای خانواده بدون صلاحیت حرفه‌ای نداشته باشد.
راهکار بهتر این است که پیش از انتخاب هر فردی، ابتدا شرح وظایف و انتظارات دقیق برای اعضای هیئت‌مدیره تدوین شود—به‌ویژه با تمرکز بر اهداف راهبردی و نیازهای واقعی هیئت‌مدیره. پس از ورود عضو مستقل، باید سیستمی طراحی شود که احترام به نظرات و مشارکت مؤثر او را تضمین کند. صرفاً برای «زیباسازی» ترکیب هیئت‌مدیره یا جنبه ظاهری نمی‌توان به عضو مستقل اتکا کرد.
در نهایت، سرنوشت کسب‌وکار و ذی‌نفعان آن در دستان هیئت‌مدیره است، و انتخاب اعضای مستقل باید بر پایه شایستگی، تجربه و ارزش‌آفرینی واقعی انجام شود، نه صرفاً برای اطمینان روانی یا ظاهر حرفه‌ای داشتن.
چرا این موضوع اهمیت دارد؟
بیشتر کسب‌وکارهای جهان در مالکیت خانواده‌ها قرار دارند. این کسب‌وکارها نقش‌هایی حیاتی در اقتصاد محلی و جهانی ایفا می‌کنند—نقشی که تنها نهادهای دولتی در مقیاسی بزرگ‌تر از آن برخوردارند. در چنین ساختارهایی، هیئت‌مدیره به‌مثابه سکّان‌دار سازمان عمل می‌کند؛ و جهتی که هیئت‌مدیره تعیین می‌کند، همان مسیری است که کسب‌وکار در آن حرکت خواهد کرد.
از سوی دیگر، ماهیت و چرخه عمر کسب‌وکارها به‌سرعت در حال تغییر است. آینده از آنِ سازمان‌هایی است که چابک‌تر، انعطاف‌پذیرتر و آماده‌ی پذیرش تغییرات بنیادی و حتی وجودی باشند. هیئت‌مدیره باید جسارت و توانایی آن را داشته باشد که در زمان مناسب تصمیم بگیرد آیا باید صنعت را تغییر داد، ساختار را دگرگون کرد یا حتی شرکت را واگذار یا منحل نمود.
در نهایت، شاید هدف نهایی، صرفاً داشتن یک «کسب‌وکار مقاوم» نباشد. امروزه، کسب‌وکارهای خانوادگی با پرسش‌هایی روبرو هستند که پاسخ آن‌ها تنها در توان مدیریت اجرایی نیست، بلکه نیازمند ساختارها و فرآیندهای حاکمیتی است که ریشه در ارزش‌های عمیق‌تری دارد—ارزش‌هایی همچون خانواده‌ای پایدار، اقتصادی تاب‌آور و جامعه‌ای سالم و مسئول.
جمع‌بندی و توصیه پایانی
هیئت‌مدیره در کسب‌وکارهای خانوادگی، نه‌تنها یک نهاد نظارتی، بلکه ابزار راهبردی برای هدایت آینده سازمان است؛ ابزاری که می‌تواند شکاف میان منافع خانوادگی و الزامات حرفه‌ای را به‌درستی پر کرده و سازمان را برای نسل‌های آینده آماده سازد. در دنیای پیچیده امروز، وجود یک هیئت‌مدیره ساختاریافته، متعهد و ترکیب‌شده از اعضای شایسته، تضمینی برای تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه و پایدار است.
اگر شما نیز در مسیر تقویت ساختار حاکمیتی کسب‌وکار خانوادگی خود هستید یا به دنبال طراحی هیئت‌مدیره‌ای مؤثر و هم‌راستا با ارزش‌های خانواده‌تان می‌باشید، تیم مشاوران گروه کسب‌وکار ناربن آماده است تا با ارائه خدمات تخصصی، تجربه‌های موفق و راهکارهای عملی، در کنار شما باشد. طراحی ساختار هیئت‌مدیره، تدوین منشور خانوادگی، انتخاب اعضای مستقل و تسهیل جلسات راهبردی از جمله خدمات ما در مسیر حرفه‌ای‌سازی حاکمیت خانوادگی است.
Source: hbr.org
